Search This Blog

March 15, 2011

ALBERT SCHWEITZER

 Ziaktu             :           G.F. Lamb
Letlingtu        :           K.T. Pakhuangte

Naurual chaw chum hun a ni a. Ogow luikam, South Africa ramhnuai atang chuan Rimawi a rawn ri chhuak ta riai riai mai. Chu rimawi chu chung laia chengte tum thiam ve chi rual loh, Bach Organ rimawi tum ri a ni a. Chu rimawi chu Biak in lian tawk taka Piano tum thiam tak maiin an tum ri ruai ruai mai thin ang kha a ni.

Thinlung luangchhuak rimawi ropui tak chu engatinge Africa ram ngaw pilril atanga a rawn rikchhuah ngawt ang? Radio atanga ri chhuak a ni ang maw? Hnai lo mai. Kum 1913-ah hi chuan khawilai hmun atang mahin Radio atanga rimawi tumri ngaihthlak theih ala ni lo.

Chu zawhna mawlmang tak mai chhanna atan chuan kum kalta lamah hnu i’n chhui zuai teh ang.

Alsastian thingtlang khua, Gunsbach an tihah chuan kum zabi 18-na lai khan Albert Schweitzer an tih hi a awm a, amah chu Protestant rawngbawltu fapa a ni. Naupang nungchang tha leh hmangaihnaa khat mi hi a ni ve hrim hrim a. Chu chuan ransa chung a ni emaw, mihring chung a ni emaw a dang chuang lo. Vawikhat pawh, a la tet deuh lai hian patling pahnih zetin Sakawr tarzur tawh an thunun tum lai hi a zuk hmu pek a. Chu chuan, ama nunah hna rawn thawkin, chawlhkar khat lai zuk tingui thei a mawle!! Mi tam zawk hi chuan engkhawlawi lova inchapchar nghal hi kan duh ti tih mai thin a. Albert a ngaihdan erawh chuan kan harsatlaite indawmkanga, intanpui hi inchapchar nghal ai chuan a tha zawk fo mai.

Tunah zet chuan Albert-a pawh kum kaw mi a lo nita mai a, chutihlai chuan Organ erawh a pa thlawpin Biak inah a tum thei tawh nia mawle! A tir lam chuan mawl te te atanga zir chho bek bekin, hunin a rawn hril a, chhungte fuihna fawmkem chungin rimawi tum thiam bikna tuimal far te te chu a dawngkhawl ta teuh mai a ni. A rawn thangchho zel a, chutih rualin a Organ tum thiamna pawhin hma a rawn sawn chho zel bawk a. 1893 khan, kum 18 mi a nih meuh chuan Paris khawpui a Pu Wisor-a hmelhriat pha ve khawpin zuk inhlangkai thei tawh a! Pu Wisor-a ka han ti ngawt a, amah la hre lo ho chuan chutih hunlaia Khawvel pumpuia Organ tum thiam bera an ngaih a nih thu erawh lo hreve tel ta ila….

“Khawngaih takin, I huat zawngte a nih lem loh chuan ka Organ tum ve laite hi min lo ngaihthlak sak chhin ta hram che, Ka pu….”

“Tehreng mai. Englam hawi hlate nge i’n tum chhin ang aw…..”

            “Bach”
            “Ni tuk e”

Mipa naupang chu Organ hmaah a han thu chat a, an tum ta mai chu(h) Pu Wisor-a meuh pawhin a turu zia a hria a. A thil thiam bikna chuan mi ropui takah a hlangkai chiang dawn a nitih a hmutlang nghal vek mai a ni.

            “Khawilam atanga  zirthiam chhuak nge maw I nih reng reng le?”

            “Mulhouse, Eugene Munch atang teh daihin; Ama’rawhchu, Gunsbach a cheng thin ka ni a. Chutah chuan ka pa hnuchhuiin a rawngbawlna kawngtha chu ka zawh ve thuaiin ka in ring”

            “I tih ka ring reng a, ni e, chu chu I rawngbawlna awm reng a ni. Amaherawhchu, i rimawi tum thiamna erawh hi chu hlauh ngai suh ang che. I phal phawt chuan nang nen hi chuan inthian bulfuk tak nih hi ka duh reng a. Bach-a rimawi chungchangte pawh kan la sawiho zui thin ang chu mawle..” Pu Wisor-a chuan a ti a.

Hun reilote hnuah chuan Albert-a chuan Scholarship hmuin Pathian thu sang zawk zirna tur chu a hmu thuai reng a. Stranburg University, Alsace khawpuiah chuan a zir zawm ta a. Chumi zawh lama Paris leh Berlin lama a aia sang lehzual zira a inhnangfak hnu chuan puar taka lo kirin, Strasbourge University-ah chuan Zirtirtu hna ropui tak chu a rawn thawk zui leh ta nghal a.

Kum 21 mi a nihlai, zirlai ala nih lai bawk hian nikhat chu an University kawtzawl, tualzawla a thutlai chuan a vanneih bikzia chu a in hmuchhuak a. A thiante thenkhat chu Gunsbarch-ah an la khawsain, rethei takin an la khawsa ve tawk tawk a. Ani erawhchu, Lalpa rawngbawltu fapa a ni a, malsawmna tam tak a dawn bik zia a inngaihtuah zui ta chiam a. Chu suangtuahna tuichim chu a sang chho hle a, thawklehkhatah-

            “Chapona tlanga lawn a, ringfan mai hi a awl awm mang tak e aw….? Ka tihhlek loh tur ka ti mai palh ang tih ka hlau hnuhnawh ngei mai. Tlawmna nun, midangte tana malsawmna hi ka tih tur a ni tih hre lovin ka penbosan rei lutuk a ni”  tiin a mah leh a mah chu a in hrilh a.

A thinlung mit chu a tisa mitah rawn langin an hawi kual a.

            “He thil atthlak tak suangtuahna hi ka dahbo hmak tur a ni. Ka zirlai hi tha takin ka zo ang a, Rawngbawltu ka lo nih hunah chuan mahni inchawmchawpin thahnemngai takin ka thawk ngei ngei tur ani”

            “Chutih hunchhung zawng chuan kum 30 ka lo tling tawh ang. Kum kaw chhung hian heng zawng zawng hi ka zo hman vek tur a ni. Chumi hnu chuan midangte tana nun tak tak bul tannin, midangte hliam chu damdawi tha ber berin ka enkawl ang a, ka tuam dam tawh ang.”

Vanglai nun hmangho suangtuahna chuan Babel insang pui pui chu a sa fo thin alawm. Amaherawhchu thawhrimna leh taimakna tel lo, thu mai chuan chutiang ram ropui chu min thlen ngawt ngai lo. Chutiang chiah chuan, a thawlte pawhin hlawhtlinna khum tura taimakna leh tumruhna ngalkawr an bun loh avangin a tawp thleng lovin an zuzi a. A zuzi lo pawh an suangtuahna tak hmuh thleng lovin lungngaihna chirdupah an tang a. A tang ve lo, paltlang chu mi tlemte tak meuh meuh an awm thin. Chungte zinga mi chu Schweitzer-a pawh hi ani.

Kum 30 a lo hnaih chhoh meuh chuan mite tana malsawmna ni tura inhmanna kawng hrang hrang atan khawi pengthuam ber ng zawh ila tha ang tiin a rilru a seng hle tawh a. A tum hmasaah chuan naupang baihvai tak tak enkawlna lam hi an awm chhin a. A tak tak ramah chuan he kawng hi a zawh tur kawng niin a hre lo. A vawihnihna atan kutdawh te, Jail tang chhuak baihvai tak tak te enkawlna lamah leh chhawmdawlna kawng lamah a han inhmang leh a, chu pawh chu sum lama mamawhna nasa lutuk avang chuan amah maia han tih theih niah a ngai thei lo. Tunah hi chuan rawngbawlna kawngah, mahni maia tih ai chuan Pawlho anga hnathawh nghet nei, tanpuitu atan pawh rinchhan tlak a mamawh tih a chiang si a.

Ni khat chu, Belgion Congo leh French Equatorial, Africa ah Damdawi lam thiam mi inpe thei, kohna, Missionary Magazine-ah a chhiar fuh hlauh mai a.

Schweitzer-a chu a kiai saka, a chanchinbu chhiarlai khup thapin,
            “Tunah zet zawng, ka zawn chu ka hmu ta, he rawngbawlna kawng hi ka tana Lalpa ruat a ni phawt mai” tiin.


II

Lalpa Berampu, mifing leh rimawi tum thiam lutuk Schweitzer-a chuan tunah zet chuan thiamna dang, Doctor thiam ultra lutuk niha, hmun hreawm ber Africa ram anga a ram mite tana nun pum puhlum hlan tum chuan rawhtuina meiah a taksa chu a inhlan nawn leh ta.

A thiltum, tumtlang lutuk chu a huaisenthlak ngawt mai. Hmangaihna tak tak nena inpekna tel lo chuan he thil hi chuti maia tihhlawhtlin chi a ni chhai lo. Han ti dawn ta ngat se, kum tam Damdawi lam thil zir leh a ngai ngei awm si a. Chu chuan University-a Zirtirtu hna chhete a thawh ve pawh a khawih buai ngei dawntih a chiangsa bang mai. Amaherawhchu, chuti maia zamchhe ngai lo tan chuan mahni inchawmchawp chunga mite tana Malsawmna ni tura inzir chu a thulhtir thei chuang lo. Kum sarih dawn Damdawi lam thil an zir hnu chuan a lo zo thei ta a.

Strasburg atang Damdawi lam thiamna bik a neih hnu chuan Paris-ah hmun hnawng, up cherhchurh lama natna awmthei thinte han enkawl dan tur tlangpui a zir belh leh a. He thil a zirlai hian nupui nei a, an nu chuan an pa a tanpui theihnan Africa rama an thawh huna tanpuitu hna a lo thawk dawn bawk a ni.

Tichuan le, a kumhnihna atan chuan an thawhna tur hmun lam a lo nita a. Paris Evangelical Mission hnen atang chuan thurawn an la tha leh a, hemite hi a rawngbawlna tura ke rahchhan tuksak tute kha  an ni.

Chumite chuan Lambarence, French Equatorial Africa hmunah hmunpui an nei a. Chumi hmun chu Cape Lopez atang mel 200 zeta hlaah a awm ani. Schweitzer-a chu chu hmunah chuan in chhete an sak sak a, Damdawi in naran tak din theih nan hmun an pe bawk a. Amaherawhchu, Damdawi in sakna tur chu ama mimal sumbawm atanga a phawi chhuah a ngai thung. Chu chu Paris-a Mission hotute, nasa taka an inhnial hnua a an thu vuakthlak tumtlang tak ala ni zui leh ta nghal. Chu pawh chu, a chhan bul berah chuan, Doctor pa hi an rawngbawlna Pawl huangchhung atanga tel a nih loh vangah chuan an puh ta ber a. Amaherawhchu, damlo, natna hrehawm tuartute tana thil tha a nih avang chauhva phal an ni.

A bungrua engkim chu dimdawi takin an fun thliai thliai ta a. Fun 17 zet zawt zuk nia a! Chung zingah chuan thir thami, thirthingrem chhungah chuan a Piano  duh tak, Paris Bach Society-in a inngaihhruih nana an hlan pawh a bang chiang bang mai.

Chu Piano atanga rimawi chhuak thangkhawk chu a ni, nichina kan hriat, ngaw hnuai atanga lo chhuak rimawi kan tih kha a ni. Chu chu1913 nipui lai tak khan a ni.



III

Hun reife tuipuia West Africa lam pana an zin hnu chuan Schweizer-a te chu Lawngin Lambarence thingtlang khaw lam panin an kal leh a, chuta tang chuan Tawktawlawng hmangin darker khat veleh Mission hmunpui chu an thleng thei ta a. Chu chu an bultanna tur hmun a ni.

Lambarence a an Mission hmunpui chu tlang pathum kara lui bulah sak a ni a; tin, in chuan ramngaw pawh a hlat lo. A ramzawl, hmun zimteah chuan lei nghet lo hle mahse, thing a hem lut fur a, chu chu thirin an hung kual a. In chuan pindan Pali a nei a; tin, a vel chuakin verandah a awm a. Damdawi in tur siam peih a nih hma chuan a inchhung zimteah thutkhawmna pindanah chuan chhuar a siam chawp a, chutah chuan a dawmdawi leh hmanraw mamawh zualpui chu a rem a.

Damdawi in sak peih a nih hma chuan inzai lam thil chu a tih theih rih loh.



Schweitzer-a chuan tunah zet chuan pawnah inentirna bul a tan ta. Amaherawhchu a tihchi vak loh. A chhan chu khua a lum theiin, ni lah a sa rum rut zel mai thin a, chu mai chu nilovin, thlipui an thawh thut chang hian baklenga hulhliap lama insaseng a ngai chung zel thin si a.

Hun reil lote hnuah chuan an Damdawi in tur pawh chu Ar in thawmthain an peih thei ta hram a. A thawveng hran lo. A te in, tukverh lah chu a nei si lo. Chu mai a la ni lo, a chung chu a awng siar suar avangin Schweitzer-a chuan lukhum a khum reng a ngai a, chuti lo chuan nisa chu a lawnga han tawrh zawh rual a ni lo. Bang tha vak lo, chhuar dawrawm deuh leh khum pakhat a awm a. Chu chu ‘Damdawi in’ ti a kan vuahsak tak chu a ni.

Schweitzer-a chuan a ram mite tawng a thiam loh avangin tawng lettu a mamawh hle a. Mihang zirtirtu pakhat, ‘N’Zeng a chu Ogowe Mission hmun a thawk a ni a, amah chu tanpuitu tura tih a ni a. Amaherawhchu, sawi leh sawi hnu, Africa ramah hian hetih hunlai hian duh duha inbiakpawh zung zung theih a ni lo. Schweitzer-an awmhmun a bengbel chiah khan a hnena kal turin lehkhain a dawr a, mahse, chu zirtirtupa chuan engemaw rokhawlhna a neih avangin a rawn kal lawk thei dawn ta lo a ni.

Chawlhkar khat zet an ral leh meuh pawh chuan ‘N’Zeng chu rawn lan tih ni reng a nei thei ta lova.

            “I zirna bul i tan dawn chauh a ni, Doctor” Missionary zinga pakhat chuan a tia. “Harsatna buru pui pui i la tawk dawn chauh a ni, hei hi chu a aitechiauna lek fang a nia”

Tichuan, a hmasa berin mi tupawh, French tawng thiam, a damdawi in tlantute tawng lettu tur a zawng a. Nikhat chu vanneihthlak takin French tawng thiam suih suih Joseph a inti hi a tawng ta hlauh mai.

            “ Khawi atangin nge French hi I thiam?”
            “Tuifinriat kamah, Oganga, Cape Lopez ah eisiam hna ka thawk tawh a…”
            “Lambarence ah hian ngatinge i awm daih si a?”
            “Ka hriselna lam thila awm ka ni, Oganga”

Schweitzer-a chuan chupa chu an thlek nawn leh a, a hmantlak dawn riauvin a ring a. Chupa chu a fatu pian tuih mai, mahse, mi chhawih lutuk chu a ni lo phawt mai.

            “ Ka hnaah hian min lo pui la, tawng lettuah rawn tang ta che. Hlawh ka pe ang che: mahse, tam tham kan pe thei lo ang che, cheng 70 lek thlatin i lawman ah kan siam dawn che nia”

            “A, Cape Lopez-ah chuan cheng 120 lai asin kan hlawh ni” Joseph a chuan tim deuh tak chung chuan a han ti hram a.
            “Min hrethiam la, kan neinung lo em a tin a ni. He rawngbawl hna kan thawh ve chhun hi nang leh i chipui tan a ni a. Sumdawnna leh hlawh hmuhna tur lam thil a ti kan ni tlat lo atin alawm mawle”

            “A tha e, Ogonga, ka rawn thawk ang e”

Hna bul an han tan dun chiah chuan Doctor puitu tha tak a rawn ni nghal a. African tam tak chuan mizaina a Doctor han puih hi an duh ngai lova, Zirna nei tlem Africa mite chuan thisen leh pan hnai eng engemaw chu an tih tlat a. Khawvel finna ina a tihen riai ruai Joseph-a erawh hi chuan chutiang chu a tihkhai ve lova, hei chang nilovin, thil dangah pawh hlauh lohna pumchhuak a nihzia a lang fo thin.

Amaherawhchu kan tawng kauchheh hi chuti maiin tihdanglam zung zung a har a niang e. Joseph-a pawh hian Choka lama an hman thin tawng tam tak chu a chhawm zel a. Mihring natna lai emaw hliamna lai emaw hi chutiang chuan a sawi thin. He pa ke dinglam hi Kelsa angin a duk maw ‘he pa hian Bawng nghawnga bawk angin na a nei’ tih tawngkam hi a hmang fo mai.

Chawlhkar tam pawh a ral hmain N’Zeng-a pawh chu a rawn kal naa, a aiah Doctor chuan Joseph-a chu a lo la hman tawh a. Engkhawlawi lovah a hun a seng teuh a, a hawn leh a ngai zui leh ta mai si a ni.


IV


Schweitzer-an Lambarence alo thlen hnua a hun hman dan tlangpui chu hetiang hi a ni.

Zing dar 8:30 an rik chiah hian, chu Ar in (Damdawi in) hlim leh a bul thinghlimah chuan Damlo chi hrang hrang chu an rawn kalkhawm ta thin a.

Tichuan, Joseph-a chuan inzaina hmanrua leh tul dangte chu an chhawp chhuak peih diam a. Lehkha phek chu lek kangin, ring mangkhengin-

            “Ogonga’s thupek! Pakhatna; tumahin in leh a velah chil chhak loh tur. Pahnihna; tumah tawng lung lung loh tur. Pathumna; vawikhata enzawh duak theih in nih loh avangin mitin ten chaw in rawn inpai theuh tur a ni ang”

Heng hriattirna te hi tualchhung tawngin zingtin chhiar chhuah ziah a ni thin a. Chutichuan, damlote chuan an khaw lamah an pawchhuak leh thin.

An tualbuk Damdawi in a, pakhat zel an han luh hian, an natna chu tawng lettu kaltlangin Doctor hnenah an han sawi ta thin a.

            “Ka ke pangang a na” emaw “ Ka pumpui hi thlarau sual ten an tina” emaw an ti mai thina . Natna reng reng hi Thlarau sual tihnat emaw Pangang in a tihnat emaw an ti thin.

Doctor chuan ngun takin an natna chu a en thin a, a tul dan angina a enkawlna a pe thin. Chungte chu Damdawi ei chi emaw tuam sak ngai chi te emaw an ni a. Joseph- a chuan vawi engemaw zat uluk takin a ei dan tur an hrilh thin.

An hriat chian loh palh a hlauh avangin, I chiang chiah a maw?” an ti a.

            “Aw, ka chiang lutuk, ka chiang rapthlak” an ti fur hlawm thin a, Amaherawhchu, in an han thlenpui chiah hian an lo chiang tawk ta thin lo ni ngei tur a ni, Damdawi chak tak tak te hi vawikhatah an han tlak leh pep mai thin a. A hnawih chite pawh hnawih ta lo chuan an ei zawk fo mai. Damdawi eisual chauh chu sawi loh.

Rawn inentirte reng reng chu lehkhakhawng phek them chehthlakah hian an number an ziahsak zel a. Chu chu hruia hlingin an nghawngah an awrtir zel a. Chu number ang chuan Doctor chuan a enkawl tawhte chu a thil chhinchhiahna buah chuan an hming, natna leh enkawlna te chu a ziaklut zel a. Damlo thenkhat chuan chutiang pawh chu an lo paihbo fo mai. Hmangaihna thinlung nei tak tak tan lo phei chuan a tiha han tih rual a ni lo.

Dar 12:30 an rik chiah hian Joseph-a chu rawn chhuakin-
            “Doctor chuan chhun chaw a fak dawn” tiin Doctor nghaktute hnenah chuan a puang a. Chung mite chuan an Balhla ken theuhte chu an phawrh sang sang a, an ei veta thin a ni. Balhla hi African hote chuan an chaw rinpui ber zingah an hmang a ni.

Schweitzer-a chu an in te tak teah chuan chhunchaw a fak a. A chhunchaw fak zawh veleh chuan Piano bulah thuin, chu vahloh ngawpui khawk rum rum chuan darkar khat vel Bach hla rimawi ropui tak chu a tum thin. Chhun khawlum tak hnuaia rim taka hna a thawh hnua rimawi ropui tak a tum chuan amahah chakna a rawn pai thar leh a. Nguina ata harhthar lehna rawn changing, hring lamah lohkir leh a nita thin a. Chu chu ram hnuai pilril atanga thluakfim taka a hman reng theih nana a chaw tui ani.

Dar 2-ah a hna ngai bul tan lehin, tlai dar 6 thleng rim takin a thawk thin. Ama’herawhchu, tlai dar 6 hnulam pawh hian amah nghaktu thahnem tham tak an la awm fo thin a. Mahse en theih an ni hlawm tawh lo. A chhan chu eng an nei tha lo tlat. A tuka an rawn nghahleh a tul ta thin a ni. He hmun, thositen an duh thala an chetna ramah hi chuan thawh tur tam takin a hmuak reng a ni.

Nun khawchhuah pawh thil har tak chu a ni e. He hna hautak tak, heng mite tana rawng han bawlsak zet zawng, tih namai a ni lo. Harsatna hrang hrangin a tlakbuak reng a. Damdawi tlem ringawt pawh hi tahpui zawih zawihna tham a ni. Chutiangin han lak zung zung na mai tur a awm thlawt silo. A damlo enkawlna in lah chu Ar in thawm that mai niin, a awng siar suar bawk si a. Hetiang khawlum leh hnawng churh hnuaiah hi chuan dammawh hritlan chu tawk reng zawk awm tak an ni.

Amaherawhchu, Schweitzer-a chuan chutiang harsatnate chu a hmuh khum hram hram a. A damlo enkawlte hnenah an mamawh ang neia enkawlna an pe a, an hliam leh pan an tuam sak hnuah, hlim hmelpu taka an awm thin chu lawman ropui berah a ngai a. Chu rawngbawlna chu mite tana malsawmna a nihna kawnga thil ropui berah a pawm hmak a ni.


……………………………….


Note :    Albert Schweitzer-a hian kum 1952 khan khawvela Chawimawina sang ber, Noble Prize a dawng a. 1965 Sept. 4 khan a hnathawhna hmun, Lambarence ah hian a boral. Tanpui ngaite tan a nuntawp thlengin hna a thawk a ni.

Ogongo : Ka let buai duh ta lo mai, Ka pu tihna emaw, hotupa tihna emaw a ni awm e. Tin, Bach tih hi rimawi, Bach an a siam chhuah a ni bawk (a hla hi)

…………………………….

Ktpkt 02061998